BEELDENDE KUNST
  Rubriek door Toos van Holstein

Mannen, pas op voor lezende vrouwen!

Dat de wegen van God ondoorgrondelijk zijn, wordt vaak beweerd als er op het gebied van menselijk leed iets in ’t geheel niet te verklaren valt. Maar de wegen in een kunstenaarsbrein zijn vaak ook ondoorgrondelijk, alhoewel de connectie met menselijk leed daarbij geen rol speelt. Over die ondoorgrondelijkheid kan ik, door uitgebreide eigen ervaring, heel goed meepraten. Soms heb ik wel eens het idee dat al die verschillende hersenonderdelen als  hypothalamus, cerebrum, prefontale cortex, temporaalkwab en hersenstam alleen maar een los, nomadisch bestaan zouden leiden onder mijn schedeldak als ze niet bij elkaar werden gehouden door die voortdurend heen en weer springende, veelal onbewuste associaties. Maar omdat ik me zo langzamerhand wel van dat verschijnsel bewust ben, lukt het me toch ook regelmatig de kronkelwegen van mijn gedachten achteraf te traceren. Zo ook bij de aanleiding tot dit Kunststukje. Want vaak heb ik daarvoor plotseling een idee, maar waar komt dat dan vandaan? Dit idee over lezende vrouwen ontstond bij de Nederlandse Boekenweek. Rond dezelfde tijd was er groot kunstnieuws vanuit het Rijksmuseum. De National Gallery of Art in Washington had voor een aantal maanden ‘De dame met de weegschaal’ van Vermeer uitgeleend om het in Amsterdam naast enkele

Vermeer, 'Brieflezende vrouw'

andere werken van hem te kunnen hangen, zoals ‘De brieflezende vrouw’. En ook ben ik, samen met andere kunstenaars, bezig om op verzoek van  Galerie Qvadrige in Nice een nieuwe, beperkte en bibliofiele uitgave van het beroemde middeleeuwse boek ‘Légende d’orée’ te illustreren. De logische vraag is dan allicht ‘wat heeft dit laatste met het voorgaande te maken’?

Légende d’orée

Die ‘Légende d’orée’ werd in de jaren 1261 tot 1266 samengesteld door Jacques de Voragine. Hij beschreef hierin onder andere de levens van de belangrijkste 180 katholieke heiligen en martelaren die in die tijd in Europa werden vereerd. Naast de bijbel werd de ‘Légende d’orée’ in die late middeleeuwen al snel het meest gelezen boek, waardoor het ook veel invloed kreeg in de kunstwereld. Beroemde schilders als Giotto, Jan van Eyck, Fra Angelico, Andrea Mantegna en Hans Memling lieten zich inspireren door de beschreven heiligenlevens met hun bijbehorend leed als levend gekookt worden of gevierendeeld en hun wonderen als afgehakte hoofden die weer aangroeien en rustig opstaan na geradbraakt te zijn. Want neem dat maar aan, heilig werd je in die dagen niet zomaar, daar moest je echt iets voor over hebben! Eén van de meest vereerde heiligen in de middeleeuwen was Catharina van Alexandrië en juist met haar heb ik een speciale band. Haar voornaam is namelijk ook de  mijne. Dat mijn roepnaam Toos is, komt omdat dat Catharina via Cato en To naar Toos verbasterde. Was de wereld altijd maar zo overzichtelijk en logisch!

Ook logisch dus dat ik bij het illustreren van de ‘Légende d’orée’ mijn voorkeur heb uitgesproken voor Catharina. Maar hoe past zij binnen het onderwerp van de lezende vrouw en de gevaren die dat met zich mee kan brengen voor de man?

Caravaggio, 'De Heilige Catharina' (1598)

Catharina van Alexandrië

Wel, Catharina van Alexandrië († rond 310) was volgens de overleveringen een zeer wijze, maar natuurlijk ook zeer aantrekkelijke jonge vrouw. Zo hoort dat ten slotte in die verhalen. Afkomstig uit een koningsgeslacht in Egypte kende zij alle werken van de Griekse wijsgeer Plato op haar vijftiende al uit het hoofd en schitterde ze in de discussiekunst. Al vroeg bekeerde ze zich tot het christendom om bruid van Jezus te zijn. Toen de keizer haar wilde trouwen, zag ze dat, zo valt te begrijpen, in ‘t geheel niet zitten. Zelfs veertig opgetrommelde wijze mannen konden haar niet overhalen. Zij was van haar kant zelfs zo overtuigend dat ze juist al die wijzen bekeerde. Dat kon de keizer natuurlijk niet over zijn kant laten gaan, dus alle wijzen werden vermoord en Catharina werd gemarteld en opgesloten.  Toen het haar in de gevangenis ook nog lukte de vrouw van de keizer te bekeren, was het hek echt van de dam. De keizer liet het hoofd van zijn vrouw klieven en Catharina moest geradbraakt worden. Maar daar werd vanuit de hemel snel een stokje voor gestoken: een bliksemschicht vernielde het houten rad waarop ze vastgebonden zou worden. Uiteindelijk liet de keizer Catharina maar onthoofden waarbij  er ook nog melk uit haar lichaam  kwam in plaats van bloed. Engelen hebben daarna haar lichaam meegenomen naar de berg Sinaï en het daar begraven. Op die plek, midden in de woestijn, staat nu al eeuwenlang het wereldberoemde, prachtige Catharinaklooster.

Interessant is verder nog dat, los van alle gedoe met die wonderen, nooit is komen vast te staan of er rond 300 n.C. wel een vrouw als Catharina van Alexandrië heeft bestaan. In 1969 werd ze zelfs officieel van de heiligenkalender afgevoerd waar ze genoteerd stond onder 25 november. Maar dit doet niets af aan alle prachtige schilderijen die ter harer verering zijn gemaakt. Een hele mooie vind ik zelf die van Caravaggio (1571-1610) waarop ze natuurlijk staat afgebeeld met een gebroken rad, het attribuut dat haar als heilige is toegekend.    

U begrijpt nu ook dat die wijze en belezen Catharina één van de associaties was die leidde tot dit stukje. Denk maar aan die veertig bekeerde en vermoordde wijzen, allen mannen. En mocht de waarschuwing wat overdreven klinken, denk dan ook eens aan de houding van de conservatieve burgerij in de 19de eeuw.

De zwakke constitutie van de vrouw

De vrouwen uit die klasse konden in het algemeen wel lezen en schrijven, maar hen werden toch eigenschappen toegedicht die het lezen van bijvoorbeeld romans tot een gevaarlijke exercitie maakte. Ze zouden ervan verslappen, hun realiteitszin verliezen, hun taken verwaarlozen, ja, zelfs hun ‘gevoelige delen’ zouden worden aangetast door de gevaarlijke zaken die in romans werden beschreven. En stel je voor dat ze ook nog eens studieuze lectuur tot zich zouden nemen! Haar kinderen zouden vanaf de geboorte ziek en zwak zijn en de kenmerken van een geleerde moeder overnemen, zoals daar zijn een slechte spijsvertering met  bijbehorende winderigheid en toevallen. Slechts stichtelijke boeken waren dus geschikt voor vrouwen.

Rembrandt, ‘De profetes Hanna’

‘De profetes Hanna’ (1631) van Rembrandt zal bij dit deel van de burgerij dus beslist in de smaak zijn gevallen. De oude Hanna die ingespannen het Oude Testament zit te lezen, er helemaal in opgaand met het vingertje bij de regels, dat kon gewoon niet beter.

Opvallend is dat er in de 17de eeuw in Nederland veel schilderijen zijn gemaakt met een lezende vrouw als onderwerp. Niet dus van lezende mannen, maar juist van lezende vrouwen. Een deel van de verklaring ligt waarschijnlijk in het feit dat destijds in de Lage Landen, in alle rangen en standen, het percentage mannen en vrouwen dat kon lezen en schrijven beduidend hoger was dan in de rest van Europa. Nergens werden ook meer boeken uitgegeven. Wel moet worden aangetekend dat bij de vrouwen de vaardigheid van het lezen sterker ontwikkeld was dan die van het schrijven. En als ze zich dan maar beperkten tot het lezen van godsvruchtige literatuur, zoals bij de oude Hanna van Rembrandt, dan hadden de mannen er natuurlijk niets van te vrezen.

Victoriaanse toestanden

Neem dan eens ‘De lezende jonge vrouw’ van Théodore Roussel (1847-1926),  die is toch heel wat scabreuzer!

Théodore Roussel, ‘Lezende jonge vrouw’(1886-87)

Toen hij dit werk in 1887 in Londen tentoonstelde, was de kritiek natuurlijk niet van de lucht. Gewoon zomaar een naakte vrouw die zomaar wat zat te lezen en dan nog niet eens in een stichtelijk boek! Dat is oppassen geblazen! Als het een godin was geweest als Venus of een Turkse haremdame waarbij het naakt functioneel was, tja, dan had men er in die dubbelslachtige Victoriaanse wereld natuurlijk vrede mee kunnen hebben. Maar dit, dat kon echt niet. Ik vraag me af of ‘de gevoelige delen’ van diverse Victoriaanse heren door dit schilderij niet ook enigszins werden aangetast. Heren, pas toch op voor lezende vrouwen, zeker als ze naakt zijn! Het schilderij is natuurlijk ook provocatief bedoeld. Stel je voor, je hangt eerst even je kimono op kunstig gedrapeerde wijze over de stoel, laat het uiteinde ook nog esthetisch verantwoord over de grond slingeren en gaat dan, zo lijkt het, een beetje ongeïnteresseerd zitten lezen. Hopelijk was de kamertemperatuur, in die tijd toch al niet zo hoog als tegenwoordig, wel enigszins aangenaam. Hier wordt het naakt gewoon gebruikt om het lekker naakt te laten zijn met nog een intellectueel kantje eraan als afleidingsmanoeuvre en legitimatie. Eigenlijk deed Hugh Heffner, maar dan wel veel later in de jaren vijftig van de vorige eeuw, hetzelfde als Roussel toen hij zijn Playboy lanceerde. Natuurlijk stonden er naaktfoto’s in dat blad, maar het ging toch om die interessante, erudiete artikelen die bekende journalisten en schrijvers er in publiceerden. Ten minste, dat konden de lezers, meestal mannen, als belangrijk argument aanvoeren. Overigens werden de bekende playmates op de uitvouwbare middenpagina in het algemeen niet lezend afgebeeld.

Middeleeuwse toestanden

Maar laat ik terugkeren naar de wel lezende vrouwen. Dat je daarmee in de middeleeuwen ook al moest oppassen blijkt wel uit het verhaal van de geheime liefde van Francesca da Rimini en Paolo Malatesta, hier afgebeeld door Anselm Feuerbach (1829-1880).

Anselm Feuerbach, 'Paolo en Francesca' (1864)

Hun waargebeurde verhaal staat ook beschreven in de ‘Divina Commedia’ van Dante. Hij komt ze tegen in de Hel waar ze eeuwig moeten boeten voor hun overspel. Terwijl ze op een dag samen het verhaal zaten te  lezen over de liefde tussen de edele ridder Lancelot en jonkvrouwe Guinevere, belangrijke karakters uit de Arthur-legende, overviel ook hun het gevoel van de liefde waardoor er de rest van de dag weinig meer van lezen kwam. Toen Francesca’s echtgenoot hen ontdekte, vermoordde hij ze alle twee. Opvallend in het schilderij is om te zien dat Francesca het boek in handen heeft en Paolo eigenlijk al meer in haar geïnteresseerd is dan in het verhaal. Alweer, mannen pas toch op voor lezende vrouwen!

Stoere mannen lezen niet

Door dit schilderij realiseerde ik me weer dat tegenwoordig de Westerse vrouw veel meer leest dan de man, ten minste als het fictie betreft. Na de 19de eeuw heeft het zwakke geslacht die achterstand bij het lezen van romans dus meer dan ruimschoots ingehaald. Kijk maar eens rond in een bibliotheek. Wat ziet u daar vooral? Vrouwen! En als u kijkt bij de afdeling jeugdboeken? Meisjes! Trouwens, wie vormen tegenwoordig de studentenmeerderheid aan de universiteit? Vrouwen! Mannen zet ‘m op, de vrouwen streven u voorbij. Zolang het voor stoere mannen niet meer comme il faut is zich in literatuur te verdiepen zou het over een aantal generaties wel eens zo kunnen zijn dat er niet meer gediscussieerd wordt over het zogenaamde glazen plafond voor de vrouw maar juist over dat voor de man. Maar dat zal, als ’t al gebeurt, ongetwijfeld nog wel even duren. Wie weet ontstaan er tegen die tijd juist schilderijen van lezende mannen en moeten vrouwen daarvoor gaan oppassen.

Hopper, 'Hotel Room' (1931)

Een toekomstige Edward Hopper (1882-1967) zou dan misschien juist een schilderij maken van een man alleen op een hotelkamer die op bed iets zit te lezen? Hopper was de kunstenaar die in Amerika vooral mensen in een treurigstemmende eenzaamheid en leegte schilderde. Ook al zijn er anderen aanwezig, dan nog ontbreekt menselijke interactie vrijwel geheel. In het schilderij ‘Hotel Room’ weet hij die desolate sfeer heel goed en subtiel weer te geven. Net zo subtiel trouwens als Vermeer dat deed bij zijn ‘Brieflezende Vrouw’. Alleen is daar de sfeer veel positiever met die in verwachting zijnde vrouw die op een intiem moment een brief staat te lezen van ..., ja, van wie eigenlijk, haar man misschien? Hoppers vrouw pakt dat lezen trouwens wel slimmer aan, die heeft het licht achter zich. Want probeer maar eens bij een raam een brief te lezen tegen het licht in. Maar ja, Vermeer was natuurlijk niet voor niets een meester in compositie en lichtval. Die hadden hier blijkbaar toch even voorrang boven leesgemak.

En tot slot nog dit. Mannen, als u de film ‘The Reader’ hebt gezien – zeer aan te raden overigens- is duidelijk dat u zich ook al dient te hoeden voor vrouwen die zich graag laten voorlezen. Het leven valt om den drommel niet mee!

Als u op mijn artikel wilt reageren, stuurt u mij dan een email.

Als u mijn nieuwsbrieven per email wilt ontvangen, kunt u dat hier aangeven.