BEELDENDE KUNST
  Rubriek door Toos van Holstein

De Apocalyps is weer eens aanstaande

Heeft u zich er al op voorbereid, op de komende Apocalyps? Want in 2012 gaat de aarde weer eens ten onder. Om precies te zijn op 21 december van dat jaar, exacte tijd nog onbekend. Nee? U heeft daarover zelfs nog niets vernomen? Nou, google dan maar eens naar bijvoorbeeld “2012-beweging” of “the mystery of 2012”, iets wat miljoenen al eerder deden. Daar zult u dan wel gewaar worden hoe ernstig ’t er voor staat met onze beschaving. Er is nog wel een kans dat het ten goede keert voor deze wereld, maar het kan ook volstrekt fataal aflopen. Ga dus dat keldertje maar eens in orde maken en sla de nodige spullen in voordat tegen die tijd de hamsterwoede overal losbreekt en de schappen van de supermarkt u leeg aangapen. Nu bent u er nog op tijd bij!

Dit is natuurlijk niet de eerste keer dat de aarde zal vergaan, dat is al vele keren eerder voorspeld, vooral aan de hand van de joodse teksten in het Oude Testament, uitspraken en profetieën in het Nieuwe Testament, zoals de Openbaringen van Johannes, en aanwijzingen in de Koran. In de kunst zijn daarvan de eeuwenoude weerslagen veelvuldig terug te vinden. Maar daarover later.

Dat die ondergang er toen niet van kwam, hoeft natuurlijk niet te betekenen dat ‘t ook nu niet zal gebeuren. Dit keer berust de voorspelling namelijk op de oude tijdrekening van de Maya’s die in het 1ste millennium van onze tijdskalender een indrukwekkende beschaving in Midden-Amerika ontwikkelden. Tja, en als die Maya’s erbij komen, wordt het natuurlijk wel allemaal heel serieus!

Nu hadden zij, dat is een feit, met in onze ogen primitieve middelen inderdaad zeer veel diepgaande kennis opgebouwd over de beweging van de zon, planeten en sterren en daarop ook een nauwkeurige kalender gebaseerd, verdeeld in allerlei perioden. Ik zal u niet met de details lastig vallen, maar er zijn nu doemdenkers die het einde der tijden zien naderen omdat volgens hen ook de Mayakalender ophoudt op 21 december 2012. Dat er dan ook nog iets speciaals is met de stand van de planeten maakt vanzelfsprekend alles alleen nog maar veel dreigender! Maar doorknede New Age denkers, want ook die hebben we nog, zien daarin juist de kans dat onze beschaving een nieuw tijdperk kan betreden omdat de aardas langzaam vanuit het sterrenbeeld Vissen dat van  Aquarius inschuift. En dat komende Aquariustijdperk, zo zullen alle Watermannen natuurlijk direct beamen, biedt geheel nieuwe kansen voor de mensheid.

Interieur Chapelle Notre-Dame des Fontaines

De Chapelle Notre-Dame des Fontaines

Dat zal dus allemaal wel, maar door al dit gedoe bedacht ik mij dat in de Alpes Maritimes, noordoostelijk van Nice, al te zien is wat ons gaat overkomen op 21 december 2012. Vrees met grote vreze! Daar staat in La Brigue de Chapelle Notre-Dame des Fontaines, bekend door de meer dan 200 vierkante meter aan afbeeldingen  op de binnenmuren. In de 14de eeuw was deze kapel al een geliefd pelgrimsoord langs een veel gebruikt bergpad dat voor onder andere de zouthandel een belangrijke verbindingsweg vormde tussen het achterland en de Italiaanse kust.

Een groot deel van die schilderingen vertelt in een soort middeleeuws stripverhaal het leven van Jezus. Het grootste deel van de bevolking in die tijd  was ten slotte analfabeet en met zo’n plaatjesboek op groot formaat konden priesters en monniken de verhalen uit het Nieuwe Testament op een didactisch verantwoorde manier verduidelijken. Maar in dit Kunststukje gaat het om de wand waarop Het Laatste Oordeel is weergegeven.

Het Laatste Oordeel

Het in de bijbel diverse keren vermelde einde der tijden speelde in de middeleeuwen een grote rol in de belevingswereld van de bevolking in de westelijke wereld.

Detail ‘Laatste Oordeel’ van Canavesio

De weerslag daarvan is terug te vinden in talloze afbeeldingen die van dit Laatste Oordeel zijn gemaakt. Eén van de beroemdste is wel die van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel in het Vaticaan, gemaakt in de jaren 1534 tot 1541. Hoewel die in de Chapelle Notre-Dame des Fontaines veel minder bekend is, is het kunstwerk er in zijn Jeroen Bosch-achtige stijl niet minder intrigerend om. De fresco’s werden in de jaren 1491/1492 aangebracht door de Italiaanse priester/ kunstenaar Giovanni Canavesio, die daarbij, natuurlijk binnen de kerkelijke voorschriften, zijn fantasie de vrije loop liet. Dat was bij zo’n Laatste Oordeel ook niet zo moeilijk, want uiteindelijk had, per definitie zou je kunnen zeggen, nog niemand dat eerder meegemaakt. Wel was het in voorgaande eeuwen al meerdere keren aangekondigd geweest maar telkens was het om een of andere ondoorgrondelijke goddelijke reden weer niet doorgegaan.

Het komt er op neer dat na de door velen verwachte terugkomst van Jezus op aarde de ziel van ieder mens die ooit heeft geleefd, gewogen wordt, ook dus die van de al gestorvenen. Dan wordt een definitieve scheiding gemaakt tussen de godsvruchtigen en de zondaars.  Aartsengel Michaël heeft de schone taak toebedeeld gekregen al die zielen op een weegschaal te wegen. Ik stel me zo voor dat daarbij op de achtergrond een engelenkoor de bekende spiritual “Michael, row the boat ashore, Alleluia” ten gehore brengt. Die tekst gaat ten slotte over de reis van de zielen van gestorvenen. Over de logistiek van dat geheel heb ik trouwens nog nooit een doorwrochte verhandeling kunnen vinden. Maar ach, als het om de eeuwigheid gaat heb je er misschien wel langere wachtlijsten voor over dan we bij Nederlandse ziekenhuizen vaak al gewend zijn.

Detail ‘Laatste Oordeel’ van Canavesio

In ieder geval sleutelen, nadat volgens de Openbaringen van Johannes 7 engelen op 7 bazuinen hebben geblazen, de doden hun losse gebeente in elkaar en kruipen als geraamten uit hun graven. Denk er dus nog maar eens goed over na of u wel gecremeerd wilt worden. Want hoe werkt dat dan met die as? Intussen wachten ook de levenden handenwringend op Michaëls oordeel. In schilderijen van Het Laatste Oordeel bevinden de zielen die reeds zijn goedgekeurd voor een hemels verblijf zich vaak aan de rechterkant van Jezus, dus voor de toeschouwer aan de linker zijde. Links van Jezus vindt dus het ware leed plaats. Voor de toeschouwer valt links dan ook meestal niet veel te beleven: daar lopen rijen devote zielen met gevouwen handen, trekken ze elkaar de Hemel in, stijgen vanzelf al op of krijgen hulp van engelen. Rechts echter leven duivels en groteske mormels zich uit op de angstige zondaars die tot de Hel zijn veroordeeld. Die verdwijnen vaak in de muil van een gigantisch vuig, vuurspuwend beest, worden gebraden op een vuur, gekookt in grote potten of gespietst op een ouderwetse uitvoering van het Millennium Wheel in Londen en aangevreten door draak- en slangachtige wezens.

Detail ‘Laatste Oordeel’ van Canavesio

In de Chapelle Notre-Dame des Fontaines bevindt dit Laatste Oordeel van 7 bij 4 meter zich op de wand van de uitgang van de kapel. Dat is dus het laatste wat je ziet voordat je weer de buitenlucht instapt en naar die aanlokkelijke hemel kunt kijken. Daarmee is het  gelijk een goede reden om voorlopig toch maar weer even zonder zonden te blijven. Diverse van die zonden, zoals verraad, diefstal en overspel waren voor hen die konden lezen op bordjes geschreven die de verschillende groepen zondaars  met zich meedroegen. Eén bordje valt daarbij speciaal op, dat met het opschrift “Juda”. Dit geeft nog maar weer eens aan dat de Joodse bevolkingsgroep in die tijden toch niet echt lekker lag bij de Kerk. Zij hoefden zich dus op voorhand al geen illusies te maken over hun onderkomen na de Dag des Oordeels.

De Openbaringen van Johannes

Opvallend in het fresco is ook nog 

een groot geraamte dat als het ware zweeft boven de rechter scene.

Detail ‘Laatste Oordeel’ van Canavesio

Dat beeld heeft Giovanni Canavesio in ieder geval niet ontleend aan de Openbaringen van Johannes, het laatste boek uit de Bijbel, waardoor scènes van het Laatste Oordeel vaak zijn geïnspireerd. Die Openbaringen zijn een zeer beeldend beschreven profetie die overigens wel moeilijk interpreteerbaar is. ’t Is dat heiligen en monniken vroeger, zoals uit modern hersenonderzoek is gebleken, vaak visioenen kregen door hun lange vasten. Anders zou je van Johannes nog denken dat, net als bij de onlangs overleden Simon Vinkenoog, geestverruimende middelen aan zijn openbaringen niet vreemd zijn geweest. Dat moeilijk te duiden taalgebruik leidt er overigens wel toe dat fantasierijke personen nog steeds kans zien om er, zoals ook bij de profetieën van Nostradamus, nieuwe elementen in te ontdekken. Is het niet prachtig dat de tekst uit de Openbaring 13:17 “En dat niemand mag kopen of verkopen, dan die dat merkteken heeft, of de naam van het beest, of het getal van zijn naam” betrekking zou hebben op een soort chip, een digitaal brandmerk van de duivel, bedoeld voor biometrische identificatie. Want er is toch sprake van “de naam van het beest of het getal van zijn naam” waarmee het getal 666 wordt bedoeld? Nou, iedereen die “De DaVinci Code” heeft gelezen, weet dan wel hoe laat het is. Het lijkt me wel origineel dit als argument te gebruiken in de huidige discussie rond biometrische identificatiekenmerken als irisscans en vingerafdrukken, die in onze nieuwe lichting paspoorten zouden moeten worden opgenomen.

Er is nog één element van de fresco’s in de kapel dat ik u niet wil onthouden. Zoals hierboven al bleek uit Canavesio’s Laatste Oordeel waren de Joden niet echt populair in de Middeleeuwen.

Detail ‘Laatste Oordeel’ van Canavesio

Dat benadrukte hij nog eens extra in de serie fresco’s over het leven van Jezus met een wel heel curieuze afbeelding van de apostel Judas Iskariot, de man van de Judaskus die daarmee Jezus verraadde aan de Romeinse soldaten. Volgens de overleveringen zou hij zichzelf uit wroeging later hebben opgehangen. Een antisemitische tendens in het toenmalige christendom zag daardoor Judas als symbool van het Jodendom dat Jezus niet kon of wilde aanvaarden als de Messias. Nou, dat wordt hier dan wel heel expliciet weergegeven.

Nog meer Laatste Oordelen

Er zijn in la douce France natuurlijk nog veel meer middeleeuwse Laatste Oordelen te bezichtigen. Daarbij is er één die extra aandacht verdient, vooral vanwege de connectie met een andere bevolkingsgroep die in die tijden ook hevig werd vervolgd, de Albigenzers oftewel de Katharen. Daarvoor is een reisje nodig naar Albi bij Toulouse in het vroegere Pays d’Oc. In Albi staat een gigantische, bakstenen kathedraal, die er meer uitziet als een fort dan als een godshuis. Maar dat is dan ook de bedoeling! dit bouwwerk moest kracht uitstralen en symboliseren dat met de macht van de Kerk niet viel te spotten. De Katharen werden om diverse redenen gezien als ketters omdat ze allerlei dogma’s van de Kerk niet aanvaardden. Zo was het voor hen ondenkbaar dat God zijn Zoon naar de aarde zou sturen om door zijn lijden en dood de mensen te verlossen. In innige samenwerking tussen Franse adel en Roomse kerk werden de Katharen in de eerste helft van de 13de eeuw vrijwel geheel uitgemoord, het begrip genocide bestond nog niet. Daarna werd in 1282 met de bouw van de imponerende kathedraal begonnen.

Detail ‘Laatste Oordeel’ in Albi

Van 1474 tot 1484 werkte er een groep schilders, mogelijk Vlamingen,  aan een gigantisch fresco van het Laatste Oordeel met zo’n 200 vierkante meter oppervlak. De kwaliteit ervan is nog steeds indrukwekkend en het is echt de moeite waard een bezoek te brengen aan deze kathedraal, die in mijn ogen behoort bij de kathedralen top-vijf van Frankrijk. Albi, met ook nog het museum van de in deze streek geboren kunstenaar Toulouse Lautrec, is trouwens sowieso de moeite waard.

Toeval

Het is wel heel toevallig dat twee belangrijke elementen in dit Kunststukje, de Apocalyps en de kathedraal, ook voorkomen in een tentoonstelling die nog tot 29 november te zien is in het MAMAC, het Musée d’Art moderne et d’Art contemporain in Nice.

Robert Longo, houtskool op papier,3-7,5m

Het betreft een overzichtsexpositie van de Amerikaan Robert Longo (1953). Over hem schreef een criticus eens dat zijn werk de diepste angsten maar ook de hoogste verwachtingen van onze huidige beschaving weergeeft, waarbij de boodschap van de ondergang wordt geneutraliseerd door een euforisch geloof in de toekomst. Dit mag dan van dat typische kunstcriticuspraat zijn dat je vaak moet herlezen om te begrijpen wat er staat, maar het is wel interessant dat het hier juist een Amerikaanse kunstenaar betreft. Want juist in Amerika speelt die hype over de komende Apocalyps heel sterk. Zou dit toeval zijn of is er een verband? Bedenk daarbij dan dat zo’n 50% van de Amerikanen echt schijnt te geloven in de komst van Judgement Day. Ik heb wel eens het idee dat de cultuurverschillen tussen Amerikanen en Europeanen groter zijn dan menigeen denkt.

Die expositie van Robert Longo met  o.a. grote houtskooltekeningen van die typische wolk bij  atoombomontploffingen en van het inwendige van kathedralen   is beslist interessant. Daarbij komt ook nog eens dat het MAMAC, net als alle andere gemeentemusea in Nice, sinds begin dit jaar voor iedereen vrij toegankelijk is. Dus wat let u?

Als u op mijn artikel wilt reageren, stuurt u mij dan een email.

Als u mijn nieuwsbrieven per email wilt ontvangen, kunt u dat hier aangeven.